Bir romanda kullanıldığında deus ex machina çeşitli biçimlerde karşımıza çıkabilir. Bu, ani bir fikir değişikliğini veya kahramanı kurtaracak bir açıklamayı, krizi çözecek güçlü bir kişinin beklenmedik gelişini veya durumu kahramanın lehine çevirecek daha önce bilinmeyen bir unsurun veya faktörün ortaya çıkmasını içerebilir.
Deus ex machina bir anlatı kusuru olarak kabul edilir çünkü önceden belirlenmiş kuralları veya mantıksal gelişmeleri göz ardı ederek hikayenin inandırıcılığını zayıflatır. Zorlanmış ve anlatının geri kalanından kopmuş gibi göründüğü için okuyucuların çözümden memnun kalmamasına ve ikna olmamasına neden olabilir.
Ancak deus ex machina, yaratıcı ve idareli bir şekilde kullanıldığında etkili bir şekilde kullanılabilir. Bazı durumlarda ironik bir değişim sağlayabilir veya mizahi bir araç olarak hizmet edebilir. Ek olarak, yaşamın öngörülemeyen doğası hakkında yorum yapmak ve insan anlayışının ve kontrolünün sınırlarını vurgulamak için de kullanılabilir.
Romanlardaki deus ex machina örnekleri şunları içerir:
- Charles Dickens'ın "Oliver Twist" filminde, zengin ve iyi kalpli bir beyefendi olan Bay Brownlow'un zamanında müdahalesi, Oliver'ı kötü niyetli Bill Sikes'tan kurtarır ve sonunda onun mutlu sona ulaşmasını sağlar.
- H.G. Wells'in "Dünyalar Savaşı"nda insanlık, duyarlı oldukları ani bir bakteri salgını sayesinde beklenmedik bir şekilde işgalci Marslılardan kurtulur.
- J.R.R.'da. Tolkien'in "Yüzüklerin Efendisi" adlı eserinde, Beş Ordular Savaşı'nda kartalların zamanında ortaya çıkışı, kahramanları kesin bir yenilgiden kurtaran bir deus ex machina görevi görür.
Bir romandaki deus ex machina'yı tanımak, eleştirel analizin önemli bir yönü olabilir çünkü bu, yazarların anlatılarını oluştururken kullandıkları tekniklere ve bu seçimlerin okuyucunun deneyimi ve hikayeyi yorumlaması üzerindeki etkisine dikkat çeker.